اصول و شیوه های عطرسازی

مواد اولیۀ عطّاري
مواد اولیۀ عطّاري، به صورت سنّتی و با توجه به منشأشان ، به دو دستۀ طبیعی و صنعتی تقسیم میگردند. هرچند این تقسیم بندي مثل آنچه ابتدا به نظر میرسد، شفّاف نیست، اما نقطۀ شروع مناسبی براي برّرسی اختصاري به شمار میرود.

مواد اولیۀ طبیعی
به موادي که از طریق تکنیکهاي جداسازي فیزیکی، از قبیل تقطیر و عصاره گیري و از منابع طبیعی به دست میآیند، مواد اولیۀ طبیعی گفته میشود. محصولات طبیعی، هزاران سال است، که به عنوان مواد اولیۀ عطّاري استفاده میشوند. تمام قسمتهاي گیاه، اعم از گل، میوه، تُخم، برگ، چوب، ریشهو صمغهایی که از گیاهان تراوش میشود، همگی منابع مواد اولیۀ عطّاري به شمار می آیند. از ابتداي تمدن، غده هاي خوشبوي حیواناتی از قبیل ’’گربۀ زباد ‘‘و ’’آهوي ختن‘‘به عنوان عطر استفاده گردیده اند.

در تمدنهاي مصر و یونان باستان، مواد گیاهی خوشبو در روغنهاي مرهم مانند خیسانده شده و براي نرم و خوشبو نمودن پوست یا براي معطّر کردن نوشیدنیها استفاده میگردید. در قرون وسطی، دانشمندان ایرانی، تکنیک تقطیر با استفاده از بخار آب که از آن ، ’’پرفیوم روغنی ‘‘ غلیظی به دست می آمد را توسعه دادند. این پرفیوم روغنی، از طریق گذر دادن بخار آب، از میان مواد گیاهی نمدار و سپس سرد نمودن بخار و جمع آوري مایع حاصله انجام می پذیرفت. این روغنها، اصالتاً به عنوان دارو و در عطّاري نیز استفاده میشدند.
تا سال 1800 میلادي، تمایز روشنی بین عطّاري و داروسازي وجود نداشت. در قرون گذشته، هدف اصلی عطرها، دفع و درمان بیماريها، با منشأ نشئه هاي مضر به شمار می آمد. امروزه عرق -گیري با استفاده از بخار آب، هنوز یکی از مهمترین روشهاي تولید مواد طبیعی عطّاري به شمار میرود. برخی پرفیومهاي روغنی از قبیل آنهایی که در پوست مرکّبات وجود دارند، اغلب اوقات با فشردن مستقیم پوست این نوع میوه ها به دست می آیند.

در قرن هجدهم، الکل غلیظ که از تقطیر الکل تخمیري به دست می آمد تولید گردید . این موضوع امکان تهیۀ تنتورهایی که با خیساندن مواد جانوري و گیاهی در این نوع الکلها به دست می آمد را فراهم نمود. این وقایع مهمترین اتّفاقات قرن نوزدهم عطّاري به شمار می رود. امروزه، به دلایل عملی و هزینۀ بالاي این قبیل روشها، استفاده از مواد اولیۀ طبیعی فقط به ’’عطّاري فاخر‘‘ محدود گردیده است. از مواد طبیعی در برخی از عطرهایی که در دهه هاي اول قرن حاضر خلق شدند استفاده شد.
ابداع تکنیک جدیدي به نام ’’عطرگیري روغنی ‘‘در اواخر قرن هجدهم، طلیعه اي در استخراج عطر گلها به شمار می آید. در این روش، گلها به صورت مستقیم ، روي لایه اي از چربی حیوانی یا در مجاورت بسیار نزدیک آن قرار میگرفتند. چربی، عصارة گل را جذب می نمود . سپس چربی با الکل شسته میگردید. بعد از این، با تقطیر الکل به دست آمده از شستن چربی ها ، پرفیوم گلها از آن جدا میشد. با این عمل، محصولی غلیط که به ’’پرفیوم خالص ‘‘ (ابسولوت) معروف است تولید میگردید. برخی آن را ابسولوت پماد یا ابسولوت پوست می نامیدند. به دلیل هزینۀ بالاي نیروي کار، روش ’’عطرگیري روغنی‘‘، تقریباً به صورت کامل محو گردیده و به ندرت، آن هم فقط براي عطرگیري از ’’گل مریم‘‘ استفاده میشود.

توسعۀ روشهاي تصفیۀ نفت خام در ابتداي قرن بیستم، حلّالهاي خالصی از هیدروکربن فرّار، از قبیل بِنزِن و هگزان در دسترس عطّار قرار داد. این مواد براي عصاره گیري گیاهان خوش بو بسیار سودمند بودند. اگر مواد اولیه، داراي موم باشند (عموماً گلها، ساقه ها و برگها بدین شکل هستند). این مومها هنگام عصاره گیري با حلّالهاي هیدروکربنی، از گیاه خارج می گردن . بعد از جداسازي حلّال با استفاده از تقطیر، کانکریت مومی شکلی باقی می ماند. مواد خوشبو، برخلاف موم، در الکل حل می شوند. لذا براي جداسازي مواد معطّر از موم، کانکریت به دست آمده با الکل شسته می شد.

با جداسازي الکل از محلول (الکلی که از شستن کانکریت به دست آمده) با استفاده از روش تقطیر، معمولاً تحت فشار کم، ’’پرفیوم خالص‘‘ باقی میماند. برخی مواد گیاهی از قبیل رزینها یا برگهاي خشک و خزه ها که داراي آب نیستند، مستقیماً و با استفاده از الکل به عنوان حلّال عصاره- گیري میشوند. به عصارة به دست آمده که اغلب چسبنده، لزج و صمغی است رزینوئید گفته می شود.

اخیراً به علّت محدودیتهاي به وجود آمده در خصوصِ سطحِ مجازِ حلّال در محصول نهایی، مخصوصاً براي صنعت طعم براي عصاره گیري، از حلّالهاي جایگزین استفاده میشود. با استفاده از حلّال دي اکسید کربن مایع، تحت فشار بالا، به جاي حلّالهاي متعارف، نتایج جالب توجهی به دست آمده است. موادي که با استفاده از این روش تولید میگردند شخصیت کاملاً متمایزي دارند و چالش جدیدي براي عطّار ایجاد نموده اند.

به منظور دستیابی به محصولات داراي شخصیت خاص، فرآیندهاي دیگري بر روي کانکریتها، ’’پرفیومهاي خالص‘‘، رزینوئیدها و ’’پرفیومهاي روغنی‘‘ قابل انجام میباشد . براي مثال، با استفاده از حلّالهاي مناسبِ حذف اجزا رنگی، محصولات بیرنگ به دست می آید. این محصولات با ’’تقطیر مولکولی جزء به جزء‘‘ در خلأ حاصل میگردند. نوع دیگري از محصول با روش ’’کمک تقطیر در خلأ‘‘ با استفاده از حلّال مناسب به دست می آید. بسیاري از ’’پرفیوم هاي روغنی ‘‘مخصوصاً ’’روغن مرکّبات‘‘، میزان زیادي از هیدروکربنهاي ترپنی’’غیرقابل حل‘‘دارند که میتوان با ’’تقطیر جزء به جزء‘‘ این هیدروکربنها را زدود. از ’’عصاره گیري مخالف‘‘براي تولید روغنهاي ’’فاقد ترپن‘‘یا غلیظ استفاده میشود.

با تقطیر ’’جزء به جزء‘‘، مواد شیمیایی منفرد را میتوان از ’’پرفیومهاي روغنی‘‘ در شکل ، کم و بیش خالص به دست آورد. به این مواد آیسولیت گفته میشود. در زمانی که شیمی آلی صنعتی فراگیر و قدرتمند نبود، این روش، تنها راه به دست آوردن مقدار زیادي مواد شیمیایی معطّر به شمار می آمد. حتّی امروزه هم این شیوه، براي برخی مواد از قبیل سیترونلال یا سدرول اقتصادي ترین راه است.

ادامه دارد …

ترجمه: آقای شریف عطار