اصول و شیوه های عطرسازی

خلّاقیت

خلّاقیت در عطّاري، مانند دیگر هنرها، بدین معنی است : توانایی مشاهدة مناظر جدید به صورت بی اختیار، مستقیم و غیرمقید به دیدگاههاي سنّتی. (در دیدگاه سنّتی، چگونگی اشیا مشخّص شده است.) توانایی کشف استعدادهاي بالقوه، در موادي که تاکنون، صدها بار استفاده شده است . کشف درخششِ غیرمنتظرة ترکیبِ اتّفاقیِ مواد، در نسبت ی مشخّص از رایحه هاي شناخته شده. تشخیص شخصیت خاص مادة خوشبو، برخلاف چیزي که ساختار شیمیایی آن به ذهن متبادر می سازد. شاید اتّفاقی نباشد بسیاري از عطّاران ماهر، عکّاسان خوبی نیز هستند. هر دو هنر ، مستلزم استعداد کشف دیدگاههاي نو، براي شکستنِ پوستۀ الگوهاي سنّتی هست.
همچنین خلاقیت، نیازمند تجربه و علم سطح بالاست. البته این حرف در تناقض با مطلب قبلی است. براي تبدیل بارقۀ یک ایده، به طنین زیباي عطر، به میزان زیادي مهارت نیاز است. حتّی درك ایده نیز نیاز به پایۀ قوي علمی دارد. اشتیاق به تنهایی و بدون وجود تجربه ، کافی نیست.

موردي وجود ندارد که یک عطّار، با تجربۀ کمتر از چند سال توانسته باشد عطر خوبی بسازد. جدا از خلّاقیتی که خود را در آکوردهاي بویایی نو نشان میدهد، قوهاي وجود دارد که منجر به اختراع راهحلهاي جدید، براي برطرف نمودن مشکلات قدیمی میشود. مثلاً پوشانیدن بوي محصول آرایشی-بهداشتی بدبو، یا دستیابی به انتشار زیاد رایحه در فضا و یا افزایش ماندگاري عطر ارزان قیمت مخصوصاً در صابون. حالا این سوال پیش میآید: آیا این دو خلّاقیت که ما آنها را خلاقیت مهارتی وخلّاقیت زیباشناسی مینامیم، متفاوت هستند؟ در جواب باید بگوییم، از نقطه نظر تجاري، خلّاقیت مهارتی نیز به اندازة خلّاقیت زیباشناسی مهم است.
خلّاقیت زیباشناسی، تضمین کنندة موفّقیت نیست. موفّقیت تجاري، مستلزم شناخت کششِ بازار براي استقبال از رایحه هاي جدید و عدم رعایت روند گذشته است.

پیشنیازهاي آموزشی

سوال اساسی این است: آیا عطّار میبایست فارغ التحصیل رشتۀ شیمی باشد؟ جواب برخی از عطّاران قاطعانه روشن است: ’’نه‘‘ این عکس العمل، نظر عطّارانِ بخش پایه الکلی است. نماد اصلی این طرزِ فکر، ’’ا دموند راودنیتسکا‘‘ گفته:
اصول و شیوههاي عطرسازي: عطّاري فاخر ’’عطّار، شیمیدانی بیشتر از نقّاشی که رنگهاي شیمیایی را ترکیب میکند، نیست. ساخت عطر هیچ ارتباطی به شیمی ندارد.‘‘ (مورِنو و همکاران، سال 1974 ، صفحۀ 71 ) ’’ترکیب کننده، نباید خود را تحت نفوذ افکار علمی قرار دهد. بدون هیچ ایدة متشکّلِ قبلی و فقط با ارزیابی هر بو به تنهایی و در سازگاري با بقیۀ رایحهها، میتوان بهترین استفاده را از مواد بنماییم. ‘‘
نظر راودنیسکا کاملاً صحیح است. عطّاري که خیلی نظام مند و علمی فکر می کند، ممکن است چشمش را به روي واقعیات ببندد. یا مثلاً تفاوتهاي زیاد بین متیل، امیل، هگزیل و ’’بنزیل سالیسیلات‘‘ 15 یا بین ’’پرفیوم روغنی خسخس‘‘ 16 و ’’وتایوریل اَستات ‘‘ 17 را دست کم بگیرد.

ممکن است عطّار از ’’ر ز اکساید‘‘ 18 فقط در ترکیب رز و از سیترال 19 فقط در آکورد مرکّبات 20 استفاده کند. عطّار میبایست آزادانه با رایحۀ مواد برخورد نماید. این آزادي با شیمیگرایی محض محدود می گردد. اما، شناخت فرآیندهاي شیمیایی، مخصوصاً هنگام ساخت عطر براي محصولات آرایشی -بهداشتیِ داراي مواد کنشگر 21 ، میتواند کار عطّار را بسیار راحت نماید. لذا به عطّاران پیشنهاد می شود، در شیمی آلی، پیشزمینه داشته و با اصول شیمی-فیزیک آشنا باشند. مگر آنهایی که صرفاً در رشتۀ عطر پایه الکلی فعال هستند که نیازي به آشنایی با این علوم ندارند.
گیاهشناسی، به شناخت مواد اولیۀ طبیعی عطّاري و طریقۀ ساخت آن ها می پردازد . ولی یادگیري این علم در عطّاري ضروري نیست. آشنایی به علم فیزیولوژيِ حس بویایی و مکانیزم هاي شناخت بو توسط انسان، هرچند به عطّار غنا میبخشد، اما در حد فعلیِ علم، آشنایی با نظ ام بویایی ، کمک کمی به رویۀ عطّاري میکند.

اما مطالعۀ ’’روانشناسی رایحه ها‘‘ 22 که عبارت است از پاسخِ انسانی به بوها، میتواند بسیار به عطّار کمک نماید. در مورد آنثروپولوجی 23 بوها نیز میتوان همین مطلب را بیان نمود. آنثروپولوجی ، عبارت است از مطالعۀ نقشهاي متفاوت و معانی رایحهها در فرهنگهاي مختلف. متأسفانه اطّلاعات منتشره در این خصوص، در مجلّههاي تخصصی زیادي که در اختیار عطّاران نمیباشد، متفرّق است.
در جلد دوم این کتاب، تلاش میکنیم نگاهی گذرا به اطّلاعات موجود در زمینۀ روانفیزیک 24 رایحه بیاندازیم. روانفیزیک علمی است که نهادههاي حسی را به صورت کمی اندازهگیري میکند تا قواعد عمومی را استخراج نماید.
تسلّط به زبان انگلیسی نوشتاري، جز جداییناپذیر مهارت هر عطّار است. زیرا زبان انگلیسی، زبان اصلی ادبیات تجاري بینالملل است. عطّارانی که در شرکتهاي فعال در بازارهاي بین المللی شاغل هستند، علاوه بر مهارت در انگلیسی مکتوب، میبایست در انگلیسی گفتاري نیز روان باشند.

زیرا به ایشان کمک میکند به تبادل نظر رودررو با مشتریان خارجی بپردازند. به علاقهمندانِ عطّاري فاخر، پیشنهاد میشود به زبان فرانسۀ مکتوب نیز مسلّط گردند. زیرا عطّاران فرانسوي و نشریات موجود به این زبان، نقش اساسی در این بخش ایفا مینمایند.

ادامه دارد …

ترجمه: آقای شریف عطار